NAVENDA NUÇEYAN- Ji Pênûsa Numan Amed:
ŞERÊ GELAN ŞERÊ DEWLETAN
“Gotina “Bûyê Minerva di şevreşê de difire” ya Hegel, ya ku herî zêde bandorî li min kiriye û ya ku herî baş lingên pêşerojê vedibêje ye. Ew zagonên hesinî yên dîrokê ne, ku di xew de ye an jî li ber şiyarbûnê ye, dibêje, “Ez bi bûyereke mezin têm.” Em ji kesên ku vê hîs dikin û dibînin re jî rewşenbîr dibêjin. Têgînên şer bi baldarî hatine hilbijartin û veguheriye retorîkê. Şervanên ku vana pir xweş îfade dikin hene. Tiştê ku li Rojhilata Navîn tê gotin em zêde nizanin. Tiştê ku em dizanin ew e ku ji hêla dîrok û hunermendên Ewropî ve hatî nivîsandin û xêzkirin. Beşek ji van axaftinên Selahattîn Eyyûbî ne ku li ber deriyê bajarê pîroz ê dîrokî yê Qudsê bi siwarekî ewropî re li ser şert û mercên şer û agirbestê danûstandin dike. Dema ku tê pirsîn ku wateya vî şerî û dehşetê ji bo Qudsê çi ye, Selahettîn wiha bersivê dide: “Ne iştek… û her tiştek.” Her wiha peyvên cuda hene ku vê gotinê bi amûrên şer îfade dikin. “Ez ya wî şervanê me ku taktîkên şer ên kevn û nû di xwe de kiriye yek.” Ev gotin li ser şûr hatine nivîsandin. Di şerê li Zozanên Îngilîstan û Îskoçyayê de ku Artêşa Qraliyetê û gelê Skoçyayê rû bi rû hatin, berxwedêrê navdar ê Skotlandî axaftina herî xweş a dîrokê dike.
Clausewitz ku baş dizane şer bi vê gotinê re çawa ye, vê pesnê ji bo fermandar dike. Ji bo wî: “Fermandar mîna abîdeyek kevir e ku hemî rê li ber piyên wî dibin yek.” Abîdeyên ku li hemû bulvarên Roma û Ewropayê hatine çêkirin vê yekê îfade dikin. Berê Şûrê peykerê Selahedîn yê li Şamê li Qudsê ye. Hema bêje kesek ji me nîne ku wêneyên xwe li pêşiya vî peykerî nekişandibe. Dema ku Napoleon Bonaparte di sefera xwe ya dîrokî ya Misrê de bû, wî portreya xwe li ber Sfinksa Ebû al-Hôl, “Bavê Dehşetê” çêkiribû, ku Ereb vî peykerî bi gotinên tazî îfade dikin. Di edebiyata leşkerî de, di warê sembolan de serweriya derûnî ya wisa balkêş heye. Wateya sembolîk a peykerên dêw ên ku di tevahiya dîrokê de li ber deriyên bajêr hatine çêkirin, nîşandana hêzê ne. Retorîk tenê bi axaftin û axaftinê re sînordar nabe. Ev yek bi wê yekê ve girêdayî ye ku artêşên Roma ên dîrokî hilberîna peykerên retorîkî û leşkerî di asta hunerî de bilind kirine.
Hevokên fermandarê Kartacî Hannibal “ya em ê rêyeke nû bibînin, an jî rêyek nû ava bikin” û “Ez hatim, min dît, min fetih kir” ya fermandarê romî retorîka ku efserên hemû akademiyên leşkerî ji ber dikin. Têgînên rewanbêjî û qehremaniyê ne heman tişt in. Rastiyeke îdeolojîk di paşiya her gotin û îfadeya ku min li jor aniye ziman de heye. Ev kesên ku “efserên mirinê” ne, wek ku Sun Tzu pir eşkere îfade dike, leşkerên dewletê ne. Mînakên din ji bilî berxwedêrê Skotlandî û Selahattîn tiştên ku di dibistanên leşkerî de ji bo xurtkirina avahiya psîkolojîk a efseriyê car bi car têne vegotin. Li gorî Clausewitz: “Ji civakên ku ne nûjenkirî (modern) ne, fermandarên mezin nikarin derkevin holê.” Clausewitz rastiya şaristanî û şaristanîbûnê tîne ziman. Kirina matematîka mirinê, danberhevkirina şer bi lîstikek mîna tevgerên li ser tabloya şetrencê re, û tewra têgihîştina vê lîstikê wekî huner ji rayedarên mirinê re tiştek bêhempa ye. Têgînên weke qehremanî, fedekarî, cangorî û cesaret girêdayî şerên gel in. Ev têgîn bi giştî taybetmendiyên berxwedanên eşîran in. Clausewitz van berxwedanan weke şer nahesibîne. Ji sisiyan du pêkhateyên şer; dewlet û artêş in. Kesên ku ew wekî hêmana sêyemîn bi nav dike jî cihê nîqaşê ye. Ne diyar e ku ew behsa kîjan civakan dike. Tişta ku Clausewitz jêre dibêje gel, çîniya jor e. Ew bi îhtîmalek mezin behsa esilzade an çîna jorîn dike. Dema ku em Clausewitz dixwînin ev wêne derdikeve holê: “Şer bûyereke sosret a sêalî ye û meylên zelal hene: Ji aliyekê ve şîdet, ku cewhera wê pêk tîne, kîn û nefret, ku divê wek xwezayî û kor bê dîtin. Ji aliyê din ve îhtîmala ku şer dike hesap û tesadufên serbixwe û di dawiyê de jî cewherê şer weke amûreke siyasî ya ku wî bi tevahî maqûl dike. Ji van hersêyan ya yekem gel (tebeqeya jor) eleqedar dike, ya duyem serfermandar û artêşa wî û ya sêyem jî girêdayî hikûmetê ye.
Di Meyla sisîn de her yek meyl bi meyla sisîn ya duyemîn re tê gel hev û azwerî-gel, şans û hesabên îhtîmalê- Fermandar; aqil jî hukumetê rave dike. Ev çarçove pêkhateya sisîn pêktîne. Aqil- hukumet tê wateya siyasetê. Di vir de encamake sankî gel şer derdixe û hukumet jî bi dawî dike derikeve holê. Berovajiyê van formulan rast e. Lêbelê, ji ber ku şaristaniya navborî akademiyên şer in, mirovên ku tê gotin çîna jor in. Dibe ku ev teorî ji bo senatoya Romayê derbas bibe, ku Hannibal Kartacayê li ber deriyên Romayê wekî pirsgirêka Kartacîniyan binav kir. Ev senato ne hukûmet e, lê çîna jor bixwe ye. Em van şîroveyan weke stûna şer a civaknasiya pêkhatî dinirxînin û weke nêzîkatiya şer a şaristaniya navendî şîrove dikin. Ev dubendî jî mîna dubendiya azadiya dewletê ye; Ev car caran ji aliyê şervanên şaristaniya demokratîk ve di şiklê dubendiya şer û hegemonyayê de tên tevlihevkirin. Asaleta di navbera hesta fedakarî ya ji bo welatê xwe, êşa gelê xwe, bihayê êşa ku mirov kişandiye û hesta tolhildanê ya ku ji difna dijmin perçe perçe derdixîne û şerê şaristaniya navendî naverek dirêj ku nayê pîvandin heye.
Zabitbûn, tirsandina gel, mîrzadebûn, xwe li ser gel girtin, psîkolojiya ku bi vê hestê hatiye afirandin, bi çîrokên lehengiyê ve hevîrtir bûye û bi azweriya nîjadeke bilind ve hatiye xurtkirin, nasnameya leşkerên şaristaniya giştî ye. Ev edebiyat e. Tevî vê edebiyatê, Clausewtz, ku efserê şaristaniyê bû, carinan pêşî dide wêrekiya gundiyan. Her çend ew ne faktora diyarker a şer be jî, cesareta kor di nav axa sereke de tevliheviyê tîne. Pevçûn tê wateya bêbaweriya di şer de. Teorîsyenê Hunera Şerê Brîtanî John Keegan dibêje ku hemî serkeftina şeran bi saya bi tevlîkirina leşkerên nerêkûpêk û şervanên eşîran di nav artêşa nîzamî de wekî leşkerên zêde têne bicîhkirin. Ew rast dibêje. Eşîr û endamên eşîran bi xwezayî şervan in. Di şerê Roma, Sasanî, Rûs-Fransa û heta Şerê Cîhanê yê Duyem de rola partîzan û Kozakan di artêşa Rûsyayê de lîstin pir girîng e. Bûyerên ku li ser xeta zirav a ku artêşên şaristaniyê bi şaristaniya demokratîk re digihêjin hev rû didin. Şerê şaristaniya demokratîk jî heye ku rasterast berovajî wê ye. Ez têgîna şer bi deynkirinê bikar tînim. Tiştê ku Clausewtz formule dike, şerê bi avahîsaziyê hatiye avakirin. Têgîna şer ji bo vê rewşa pêkhatî derbasdar e. Siyaset bi şer û pevçûnan pêk tê. Ji bo vekirina deriyê kelehê beranek lêdanê hewce ye. Peyva “har”a ku ji bo têgeha şer tê bikaranîn ji kûrahiya zimanê kurdî tê û wergerandina vê “har”ê bo erebî wek harpê bi tahrîkkirinê ve girêdayî ye. Bi gotineke din, ew têgehek e ku piştî ku kêr digihîje hestî, dikeve meriyetê. Har peyveke bi dîroka wan re lihevhatî ye. Ya îronîk ev e ku têgeha Har wekî hormonê di zanistiya şaristaniyê de populer e. Har û hormon ji heman kokê ne. Di çapemeniyê de hat ragihandin ku gelek leşkerên taybet ên ji bo şer hatine xaka Zapê hormon bi kar anîne. Yek xwezayî ye û ya din çêkirî ye.
Ya ku şer nayê hesibandin ne dîrok e. Tiştê ku ne dîrok e, ne şaristanî ye. Tasfîyekirina tiştekî ku ne medenî ye rewa ye. Çîroka nas li vir jî xuya dike. Clausewitz eşîrê wek formeke siyasî nabîne. Têkoşîna xwe naxe nav çarçoveya şer. Li gorî wî ev ne şer e, pevçûne e. Eger em bi erêkirina Clausewitz gavekê bavêjin, wê demê ev eşîra ku pêkhateya şaristaniya demokratîk e, şer weke amûreke siyasî tercîh nake. Eşîr diyardeyên wekî parastin, berxwedan, xweparastin û parastina rewa weke exlaq dihesibîne; Li dijî dagirkerî û qirkirinê ye. Di dîrokê de bi hezaran mînakên ku dagirkerî û qirkirin weke polîtîka hatin nirxandin hene. Şerê şaristaniya navendî jenosîd e. Sefera Sûmeran a bav û kalên me yên Gûtî, ku di berbanga destpêkê ya dîrokê de pêk hat û dema min xwend ez serbilind bûm, di dîrokê de wekî yekemîn sefera li dijî dewletê hat tomarkirin. Çavkanî pirtûka Fredy Perlman a Against Leviathan yanî li Dijî Leviathan e. Gordon Childe dibêje: “Gutiyan dest nedane cihên pîroz ên dijminên xwe. Pergalên perwerdehiyê û mamosteyên wan ji şer dûr dihêlin. “Di mal û cihên jîyana fermandar lê dijî û şahên wan jî kevir li ser kevir nehiştin.” Heta ku dijminên wan nikarîbûn şer bikin Gutiyan şer domandin.
Ez meraq dikim dê Clausewitz li ser vê bûyera dîrokî çi bibêje? Gutî konfederasyoneke eşîrî bûn. Ma ne balkêş e ku ew pir hişyar in ku şer ji ku dest pê bikin û bi dawî bikin? Ev mînaka şer ji bo rêvebirina şer û akademiyên şaristaniya demokratîk xaleke dîrokî ya baş e. Ew yekem mînaka tomarkirî ya xweparastinê ye. Ji bo Gûtiyan talankirina perestgeha KUR bû keviya dawî. Di dîrokê de rolyefeya şer a yekem, rolyefa ku Naramsîn li ser serê gelê Gutî daye çêkirin. Di dîrokê de hêza herî hov û yekem talanker Akad in. Sargon damezrînerê Împeratoriya Akadî ye. Neviyê wî Naramsîn li dijî 17 bajar-dewletên ku li Anatolyayê hatibûn avakirin şer kir û ev têkoşîn di nivîsên ‘şartamharî’ de bi zimanê akadî hate vegotin. Di akadî de şar, şarrum tê maneya padîşah, tamharî jî tê wateya têkoşîn. Şarhamtarî, di wateya ‘qralê şerker’ de behsa têkoşîna Naramsîn a bi bajarên Anatolyayê re dike. Ev êrîş li dijî Bakurê Kurdistanê tên kirin. Mirovên ku di vê demê de li herêmê dijîn Hûrî bûn. Ji aliyê etîmolojîk ve peyva şar îro jî wek şer û şêr di zimanê kurdî de dijî. Îcar peyva tamharî çi ye? Ma ne diyar e ku Hûriyên ku xwedayên wan bahoz in, bi hevwateya bahoz, tavan û har re têkildar in? Peyva har jî koka peyva harb e.
Ger stran, dîlan, çîrok û lehengiya şaristaniya demokratîk ji holê rabin dê çi bimîne? Li hemberî çanda gelên ku têkoşîn veguherandine dîlan û stranê, ji bilî bandoyên marşê, meşên sexte û peykerên bihilandî yên şaristaniya navendî çi heye? Ma asaleta Che Guevara yê doktorê diranan bû, Mao û Giap mamoste bûn, gerîlayên PKK-ê yên ku wek artîstan in li ku derê ye rûmeta leşkerên ku wek plastîkên domînoyê li kêleka hev sekinîne li ku derê ye? Ji çandê heta ruh, ji estetîk heta teoriya şer pêwîst e van her du rastiyên dijber ji hev cuda bikin. Ger were lêkolînkirin, wê were dîtin ku dîrokek wê ya tijî stratejî û taktîkên cidî ye. Li ser vê yekê çîrokek xemgîn heye. Tê gotin ku Yasser Arafat ê wê demê serokê Artêşa Rizgariya Filistînê bû ji bo hînbûna taktîk û teoriya gerîlatiyê çûbû cem Mao. Mao ji Yasser Arafat re dibêje, “Tu li cihekî şaş digerî. Binêrin Fasê, ku nêzîkî we ye û beşek ji dîroka we tê hesibandin. Dibêje: “Şerê rastîn ê gerîla li wir e, min bi xwe jî ji vê yekê îlham girt. Mao dixwaze ku fermandarê şerê Rif ê ku me di gotara xwe ya dawî de nirxand, were lêkolîn kirin. “Şerê Rif an jî Şerê Salê” li Spanyayê weke karesat û tofanê tê hesibandin. Îspanya hîn jî travma wî şerî dijî. Ger serketina şer weke dagirkirina welatekî û gihandina wî were fêmkirin, belkî eşîret nebin xwedî serketinên wiha berfireh. Lê saxbûn, jiyankirin û parastina axa xwe serkeftina herî mezin e. Di vê wateyê de bi sedan şerên eşîran bi ser ketine. Şerê ku her fermandarê şaristaniyê têde têk çû, serkeftina eşîrê ye. Ger eşîr karibûya bijî, bi saya serketinên ku bi dest xistibû bû. Forma civakî ya herî demdirêj e. Îcar, çawa dikaribû li sifreya guran bijî?
Gotina “Bûyê Minevra di şerfreşê de difire” ku me di destpêka nivîsa xwe de diyar kiribû, behsa şiyarbûniya dêwê Alman dike ku Hegel dixwest derbixe qonaxa şaristaniyê. Şerê Cîhanê yê Yekem û Duyemîn ku cîhan hejand bi vê pêşbîniya Hegel ve girêdayî ye. Ew dubarekirina Napolyon e. Dema ku ev dîroka nêz a ku di Şaristaniya Navendî de cih girt, bi vê kurte îfadeya Hegel derbasî dîrokê dibe, di şexsê PKK’ê de bi hezaran mînakên berxwedaniya Şaristaniya Demokratîk têne cih kirin. Nîşaneyên dîrokî niha xuya dikin ku nepêdivî ye ku em kewiya Minevra ya Hegel deyn bikin. Tişta ku em dibînin dê ne mîna şerên dîrokê be. Ew ê di dubendiya desthilatdariya mutleq-azadiya mutleq de, ku ji hêla doktrîna şer a serdema me ve hatî destnîşankirin, ji Hindistanê bigire heya Fasê û hemî welatên Afrîkî pêk were. Û slogana wê Jin Jiyan Azadî be.
Etîmolojiya peyva azadi di kurdî de tê wateya ji nû ve zayînê. Ji ber vê yekê tê wateya Ronesansê. Di pêşengiya fermandarên jin de li erdnîgariya ku min behs kir, azadiya mutleq wê li ser eksena jinê pêş bikeve. Fermandara çalakiya dawî ya ku şervanên azadiyê yên Belûcîstanê li dijî Pakîstanê pêk anîn jinek bû. Balkêşiya navê wê bi naveroka vê gotarê re li hev dike. Bi hebûna vê gerîlaya jin a ku navê wê Zîlan Kurd e, serhildana di çarçoveya Jin Jiyan Azadî ya li Hîndîstanê ku milyarek jin lê hene, dibe sedema erdhejên paşerojê. PAJK wê hemû jinên cîhanê bike yek. YJA STAR bi pêşbîniya mirovekî jîr derket holê. Ew tê wateya Artêşa Xwedê. Ev ne edebiyat e. Minevra jî xwedawendek bû. STAR jî tê wateya artêşa xwedavendê. Dema em li Hindistanê li kêleka Îranê difikirin, ku bi sedan jinan Îran hejandin, bifikirin ku milyarek jin dikarin çi bikin. Wê dîrokê bisekînin. Bi vî rengî şerê gel pêş dikeve. Şerê dewletê û şerê gelan wê di sedsala 21. de bi vî rengî pêk were. Em rêheval Zîlan Kurd bi minet û hezkirin bi bîr tînin.”
