Rêberê Gelan Abdullah Ocalan
“Modernîteya kapîtalîst bi qasî ku herî zêde desthilatdarî û karsermayeyê kom dike, bi vê ve girêdayî sîstema heqîqetê xerîb dixîne jî terîf dike. Derketina wê ya holê weke sîstem bi qasî ku çerên xwînrij ên heqîqetê ferz kirine, dewamkirina wê jî çerên herî mezin ên ku dîrokê çahidî li wan kiriye, bi xwe re anîne. ferên sîstemê bi tenê çerên desthilatdarî û mêtinkariyê nînin, di heman demê de çerên dijwar ên heqîqetê ne. Weke dewama sîstemên çaristaniyê ya di asta global de pêçketî modernîteya kapîtalîst çiqasî manedan û heqîqeta civakî bipelixîne, berevajî û reç bike, ewqasî pêk tê. Di nava sîstemê de rêjeya karê û desthilatdariyê çiqasî zêde bibe, ewqasî jî qada heqîqeta jiyana civakî mînîmîze dibe û mane gelekî têk diçe. Jiyana civakî bi tenê nabe qurbanê hêrsa karê û desthilatdariyê; di tevahiya çêweyên wê yên heqîqetê de jî xerîbketineke mezin pêk tê. Civak hem ji aliyê maneyê ve hem jî ji aliyê heqîqetê ve bi temamî bi pêvajoyeke tesfiyeyê re rûbirû ye. Li çûna tevahiya rastiyên civakê, rastiyên desthilatdarî û sermayayê hatine danîn. Yek ji sêlingên distana modernîteyê, kapîtalîzm bi xwe wexta çensê sîstembûnê zevt kir, bi tesfiyekirina civakbûnên sereke yên pêçî û paçiyê dîrokê bûn, dest bi kar kir. Berê pêçî bi slogana ‘nêçîra pîresêhran’ hêza civakbûna jinê ya hewl dida li ser piyan bimîne, di nava agir de bi qirçeqirç çewitandin. Mirov nikare nêçîra pîresêhran ji sermayeyê serbixwe bifikire. Di avakirina hegemonya xwe li ser jinê de weke koletiyeke kûr, ev gerdîçên çewitandinê heta dawiyê li hesabê wê hatin. Di roja me ya îro de bi vî awayî piçûkxistina jinê û ketina wê ya xizmeta sîstemê, bi pêkanîna van çewitandinên di dema qonaxa derketina holê ya hegemonya kapîtalîst de ji nêz ve têkildar e. Bîranînên dehçet ên çewitandinê, jin li Ewrûpayê bi awayekî bêsînor xistiye xizmeta mêr.
Sîstemê piçtî jinê, bi awayekî bêrehm civakbûna gund-cotkariyê jî hilweçand. Heta ku aliyê wê yê komin demokratîk li ser piyan bimana wê desthilatdarî û kara herî zêde bi dest nehata xistin û ji ber vê jî civakbûna gund-cotkariyê bivê nevê, bûbûya hedef. Ev civakbûnên bi deh hezar salan bûne zemînên heqîqet û maneya kêfxweçî, êç û berxwedanên mirovatiyê çiqasî bêne tesfiyekirin, çensa sîstemê ya gavavêtinê jî wê zêde bibe. Tevahiya kirinên li dinyayê û yên li Ewrûpaya piçtî sedsala 16. qewimîne, vê rastiyê piçtrast dikin. Beriya modernîteyê bi sînor be jî dêrê heqîqeta civakê îfade dikir, ji lewra divê mirov çerê modernîteyê li dijî dêrê jî di vê çarçoveyê de bibîne. Herçiqasî gerdûnîtiya Xirîstiyantiyê weke îfadeya xapandina civakbûneke di nava xwe de ye, û di yekdestdariya desthilatdarî û mêtinkariya berê de xwedî par be jî bêguman yek ji çeperên girîng ê parastina civakê ye. Kapîtalîzmê ev çeper jî bêtesîr nekirina, nikarîbû gav biavêta. ferên mezin ên dîn, îfadeya vê heqîqetê ne.
Kapîtalîzmê koletiya herî terbiyekirî ya jêre proleterbûyîn tê gotin, rewa kir û bi vî awayî derbeke din a mirinê li heqîqeta civakê xistiye. Yek ji şaşiyên mezin ên K. Marks ew e, bi awayekî xafil yeqîn kiriye ku proleterê yek ji hêmanên heqîqetê yê ji destçûyî ye, kirdarê sereke ye. Proleter koleyekî pêçdebirî ye. Heta ku vê rewça xwe dewam bike ti carî nikare bibe kirdarekî bûye xwediyê heqîqetê. Kapîtalîzm heta bi tevahî xisletên civakî, insanî yên di proleter de nekuje wî nabe ser karê xwe. Cewherê civakî û insanî yê koleyê di serdema antîk de, ji koleyê modern ango proleter bi gelekî zêdetir e. Lê ji ber ku kole ye, payeya xwe ya heqîqetê, kengî bigihîje azadiyê wê bi dest bixe. Hem kolemayîn, hem jî bûyîna xwediyê payeyê, berevajîkirineke mezin a Marksîzmê ye. Di bingehê serneketina sosyalîzma reel de ev heqîqet heye. Bûrjûwazî weke çîneke civakî ya kapîtalîzmê ew mezinkirî, afeta civakî ya heqîqet li ser hatiye parçekirin, bi xwe ye. Xweda-qralek ji hezar bûrjûwayî zêdetir nêzî heqîqetê ye. Xwezaya civakî ji aliyê heqîqet û manedanê ve dibe du parçe. Bûrjûwazî parçeyê nexweç û patolojîk pêk tîne. Modernîte di objektîvîteya vê çînê de tevahiya heqîqeta civakî ditevizîne û bi vê jî razî nabe, xerîbketina desthilatdarî û sermayeyê jî dike cinawirek ango Levîethan.
Yek ji sê lingên distana modernîteyê, lingê duyemîn, dewleta netewe ye. Mirov dikare wê weke hêzeke di dîrokê de nedîtî, ya heqîqet verotî û kerritandî, terîf bike. Ti patolojiya civakî, bi qasî dewleta netewe li ser navê muhendîstiya civakî (Demiurg = Xwedayê Mîmar), civakbûyîn homojen nekiriye û ji jiyanê qut nekiriye. Modernîteyê di bin kirasê pêçverûtiyê de (baweriya modern a bi qiyameta xwedayî) cudahiyên jiyanê yên civakî yên herî pîroz (jiyan = tevî ku cudahî ne) verot, hundirê wan vala kir û avahiyên tekperest ava kirin û ev façîzm bi xwe ye. Façîzm li cihê ku heqîqeta civakî diqede, patolojiya civakî ye ku derdikeve holê; yekdestdariya desthilatdariya dewleta netewe û sermayeyê nebin, ti carî zêde nabe. Têgînên sînor, welat, millet, al, srûd û welatî yên dewleta netewe dixwaze wan pîroz bike, bi xiyanetkirina bi pîrozbûnên rastî yên civakî re, têkildar in. Ji bo ku welat, millet û welatiyên tekperest bêne avakirin, divê mirovatiyeke ku di tevahiya serdeman de jiyaye, were gurandin. Di rewçeke welê de jî mirov bi tenê ji heqîqeta civakî dûr nakeve û jêre xerîb nakeve, civak bi xwe diqede. Dewleta netewe weke naverok desthilatdariyên milliyetgir, dîndar, cinsiyetparêz û ‘zanistperest’ zêde dike, li hemberî vê rewçê her zerreya heqîqetên civakî li destavêtin, dagirkerî û înkarê rast tê. Di serî de Nietzsche, Foucault û Adorno, hin fîlozofan li ser navê heqîqetê qiyamet rakirine, bi daxuyaniyên xwe qala vê rastiyê dikin û dibêjin; modernîte ew ferd e ku hatiye xesandin û ji civakbûnê hatiye derxistin.
Ji sêlingên distana modernîteyê lingê sêyemîn, îndustriyalîzm e. Tê maneya îmhakirina jiyana ekolojîk û ev heqîqetek e ku bi temamî derketiye holê. Ne bi tenê eko-hawîrdor, civakîbûn jî bi tenê bi wê dikare hebûna xwe bi dest bixe. Lewra ew vê rastiyê jî tine dike. Civakek e ku her roj hawîrdora xwe ji dest dide, civakek e ku jiyana xwe parçe parçe ji dest dide û bi devê cinawirekî ve ber dide. Civakîbûneke mirov a bi berxwedana mîlyonan salan hatiye avakirin, heye û li hemberî vê dema dirêj demek e ku mirov dikare weke kêlî bi nav bike, di demeke kurt de ev civakîbûna mirov tê tesfiyekirin. Di vê tesfiyekirinê de îndustriyalîzm hevparê vî gunehê kapîtalîzmê û dewleta netewe ye. Di bin navê civaka îndustriyel de îndustriyalîzm bêyî ku çerm bike, girêkeke kansêrê weke civakeke pêçverû pêçkêç dike û ev jî pirr baç diyar dike ku îndustriyalîzm çend bûyereke patolojîk e. Di ti çerî de bi qasî çerê li ser navê civaka îndustriyel (bi destekdana kapîtalîzmê û dewleta netewe) hatiye kirin, kuçtinên hov ên civakî nehatine kirin, civakîbûn nehatiye birîndarkirin û mehkûmê nexweçiyê nehatiye kirin.
Pêxemberên ku maneyên mezin li têgînên qiyamet û mehçerê bar kirine, herhal xwestine bi van têgînan axirê zemanan bînin ziman ku têde vî cinawirê sêling ê jêre modernîte tê gotin, mane û heqîqeta civakîbûna mirov tine kiriye!
Ji bo ku li Rojhilata Navîn jiyana civakî ji nû ve were terîfkirin, bi awayekî hiçkeber be jî min çarçoveyeke têgîn û teorîk danî da ku bersiva pirsa “Jiyana civakî çi ye?” berfireh bikim. Helwesteke seyr a mirov ji bo jiyana wî bi xwe heye; wer bawer dike ku mîna li ser xeteke rast an jî xelekeke li dora xwe timî dizîvire, ji ezel heta bi ebed diqewime. Bi vê dixape û ev xapandineke bi kok e. Tevî ku xwediyê çensa jiyaneke herî manedar e, mirov cinsekî welê ye, herî zêde dixape û ev bi tenê lîstikeke xwezayê nîne; ez yeqîn dikim ku ev lîstikek e, herî zêde xwe di civaka tehekumkar de nîçan dide. Ti cureyê zindiyan bi qasî mirov naxape. Bi qasî ku ez vê seyr dibînim, ewqasî jî ji bo min lîstikeke balkêç e.
Mirov jiyana civakî rast nas bike û bi zanebûn wê bijî, bi qasî jiyanê bi xwe girîng e. Belkî jî jiyan ji bo rast naskirin û terîfkirinê ye. Divê hema yekser ez bibêjim, bi giçtî jiyan, bi taybetî jî jiyana mirov, encama avakirin û mîmariyeke xweser e. Çi bikeve nava vê avahiyê, diyarkirina wê jî wezîfeya bingehîn a zanista civakî ye. Ji bo ku xusûsa ez dixwazim diyar bikim baç were fêhmkirin, dikarim pinpinîka sê meh temenê wê heye, weke mînak nîçan bidim. Avahiya wê ya hundir û ekolojiya dewrûberê, jiyana sê mehî ya pinpinîkê diyar kirine. Eger pinpinîk nebe qurbanê qezayekê, wê van sê mehan karibe bijî. Ji ber vê jî bê pêçîbûn û bê paçîbûn (pirsa ezel-ebed) bi van sê mehan bi sînor e. Hîç nafikire ku vê yekê jî bike pirsgirêk. Xwestekeke xwe ya bi vî rengî nîne, hebe jî zêde serê xwe pê naêçîne. Mînaka di nava mînakê de: weke Gilgamêç. Ez Gilgamêç weke mînakeke neyênî nîçan didim. Ez ê rave bikim. Tevahiya xweza û gerdûnê bi xwe li gorî ‘rêzika pinpinîkê’ pêk tê, dijî. Bi tenê li cem mirovî ev rêzik ters dimeçe. Rewç vediguhere pirsgirêkeke gelekî mezin.
Cinsê mirov ji bo temenê xwe ji lêgerîna ebedî-ezelî heta bi fikirîna buhiçtê li ezmên, dojeha li bin erdê dikeve nava gelek hewldanên seyr û balkêç. Ji qral-xwedabûnê heta bi koletiyeke herî rezîl, gelek awayên seyr peyda dike. Herroj ji jiyaneke cinsî ya ji rêderketî heta helwestên xwe weke cinsekî bêalî diyarkirin û gelek helwestên sînornenas, bi tenê xweserî mirov in. Ji plansazkirina qirkirinê heta bi peyketina ava heyatê, gelek helwestên li cem ti ruhberên din nînin, li cem cinsê mirov weke nexweçiyê dewam dikin. Ji bo ku mirov pêçiyê li van dînîtiyên xwe yên sînornenas bigire û wan fêhm bike, pêdivî bi naskirin û terîfkirina jiyanê heye. Naskirin û terîfkirineke rast dikare bibe gava pêçî ya jiyaneke rast.
Di destpêka dirêj a vî beçî de ji bo rohnîkirina mijarê, min hewl da çarçoveyeke têgînî û teorîk deynim. Bêguman zanisteke civakî ya bi îdeal, bi mezinkirin û bicihanîna vê çarçoveyê wezîfedar e. Wexta ku em hewl bidin krîza avabûnê ya modernîteyê û çareseriyên muhtemel analîz bikin, ji ber sedemên diyarkirî wezîfeyeke pêçî tê ew e ku divê weke pêdiviyeke dest jê nabe, zanista civakî ji nû ve were terîfkirin, avakirin û rêxistinkirin.
Bivê-nevêya jiyana mirov, civakîbûna wî ye. Sedema yekemîn a bi israr ez li ser vê mijarê radiwestim ew e ku zanista civakî hê hewl nedaye wê bide naskirin, hewl dabe jî heqîqet û maneyeke qîmeta xwe ya zanistî hebe, daneniye holê, di avakirina wê ya rêxistinî û civakîkirina wê de bi ser neketiye. Ji vê girîngtir û sedema duyemîn ew e, lîberalîzma modernîteya kapîtalîst ferd û ferdiyet li ser hîmê dijberê civakê wer nepixandî ava kiriye û kiriye cinawir, di erd û ezmên de hilnayê. Bi rewça heyî, ferdiyet ne bi tenê pê dewam nabe, pê jiyan jî nabe. Jiyana ferdî ya li cem ti cinsê zindiyan nayê dîtin û li her cure jirêderketinê vekiriye, ne hêza civakê ne jî hêza dinya me maye wê hilgire. Ev ferdîtî wisa ji rê derketiye, di bîstûçar saetên rojê de ji kuçtina mirovan, kirina seks, spor û sinaetê, bidestxistina karê û meçandina êçkencê bêzar nabe. Eçkere ye ku dawiya vê ferdîtiyê, nexweçiyên weke kansêr û AIDS’ê ne, jixwe ew jî pirr bi lez zêde dibin. Rojên ji wan re mehçer tê gotin û pêxemberan pirr berê xeber ji wan dane vê dema ferdîtiyê îfade dikin.
Naxwe weke rêzgirtina me ji bo jiyanê, wezîfeya me ya yekemîn ew e, divê em zanista civakî ya bi jiyana civakî tê naskirin ava bikin, ya duyemîn jî divê em jiyana ferdî û sîstema li piçt wê rawestînin û çert e ku divê mirov van herduyan bike yek û gavê biavêje.
Bêguman civakîbûn xwe disipêre rêxistinkirin û avakirina jiyana ferdî. Civaka ji ferd qut, nabe. Qiyasa ferd û civakê em dikarin biçibînin liberhevgirtina elementa hîdrojen û ûranyûmê. Atoma hîdrojenê dema bi serê xwe ye, avahiyeke besît e. Di hin cureyên wê de herçend hinek enerjî û perçik belav bibin jî gelekî bi sînor e. Di ûranyûmê de jî ji heman atomên sentez dibin, gelek pêkhate misêwa enerjî û perçikan belav dikin. Jixwe bombeya atomê ji vê xisleta ûranyûmê çêdibe. Di civakê de jî gelek ferd hatine sentezkirin. Lê perçik û enerjiyên belav dike (komên nû û kevin) li gorî mirovê ferdparêz (atoma ku bi tenê ji bo xwe dijî û wekî din bi kêra tiçtekî din nayê) di astekê de ye ku qiyaskirinê qebûl nake.
Ferd wexta ji civakîbûnê derkeve yan jî wê ji dest bide, herçend fizîkî bijî jî, yan xayînek e, yan jî rezîlek e, piçûkketî ye, beredayî ye. Di herdu mane û rewçan de jî mirî ye.
Mirov civakîbûna Rojhilata Navîn weke avabûneke gerdûnî manedar bike, girîng e. Nêçîrvanên gerok û berhevkarên nebatan bi tecrubeyên ji jiyana demdirêj a li qûntara rêzeçiyayên Toros-Zagrosan girtin, gav avêtin civakîbûna gund-cotkariyê û wexta ev civakîbûn pêkanîn, bêyî ku haya wan jê hebe pêkhatineke jiyana gerdûnî ava dikirin. Ev pêkhatin bi xwe û serdema çaristaniya navendî ya li ser hat avakirin, min hewl dabû di beçên pêwendîdar de analîz bikim. Li vir hinekî din sekna min a li ser maneya vê pêkhatinê û diyarkirina nirxa heqîqeta wê, wê bi kêra mijarê bê.
Kengî dema dawî ya qeçayî dest pê kir û qediya ango ji berî bîst hezar salan û vir ve civakîbûna nû ya li qûntara rêzeçiyayên TorosZagrosê hewl da xwe bi rêxistin bike, ji cureyên dewlemend ên nebatan derbasî cotkariyê, ji heywanên dihatin kedîkirin derbasî heywan xwedîkirinê dibû. Ev pêvajoya derbasbûnê beriya deh hezar salan bi jiyana gund a bicihbûyî bi encam bû. Xebatên cotkarî û heywanxwedîkirinê, civakîbûna cotkar û çivan derxist pêç. Serê jiyaneke mîna xewnê, ji bo mirovatiyê xuya kir. Ev kêfxweçiya jiyanê ya mîna xewneke nû, bingehê tevahî merasîm û cejnan e ku çopên wan hê dewam dikin. Ji civaka di nava tinebûnê de gav avêtibûn civaka di nava bereketê de. Beriya li derdora deh hezar salan, bêyî ku tîpên civakên din bêne naskirin, ev çêwe pêk hat. Ev çêweyê cîhanê li tevahiya dinyayê belav bû. Herçiqasî fikrên der barê pirr navendan de hebin jî jiyana nû ya serê wê xuya kir, bi rola navendî ya pêçî radibe û girîngiya diyarker a vê rolê bi gelek belgeyên xurt hê zêdetir tê destekkirin.
Ev civaka di mîhwera jin-dayikê de çêbûye, ji aliyê avakirina civaka xizman a pêçî jî girîng e. Xizmtî bi nêzîkatiya jin-dayikê diyar dibe. Ji klana destpêkê, bi vê xizmtiyê mirovatî digihîje civaka pêçîya qebîleyê. Weke çêweyê civakeke nasnameya orjînal a bi hêz, çopên qebîleyê hê jî dewam dikin. Saziyên orjînal ên weke ziman, dîn, mîtolojî, huner, hozanî, zanyarî û zanistî bandora xwe heta roja me ya îro anîn û tîrêjên xwe yên destpêkê ji nava vê civakê weçandin, peçikandin. Gavavêtinên orjînal ên weke tevn, dîzik, kûzik, çandiniya erdê, destar û alavên pê mal tê avakirin, di vê demê de pêk hatine û civak di vî warî de deyndarê wê demê ye. Di vê demê de mirov bi awayekî pîroz bi erd û axê ve hatiye girêdan û pêkanîna welatokan, berhema vê civakê ye. Mirov dikare bibêje; der barê jiyana civakî de ji sedî 90’ê ‘cara pêçî’ gavavêtinên dema vê civakê ne.
Civakîbûna bi deh hezar salan bi tena serê xwe dewam kiriye, qalibên bingehîn ên ruh û zêhniyeta mirovatiyê, nirxên çandî yên maddî û manewî pêkanîne. Dibe ku civakeke besît be, lê ji bo mirovatiyê di vê demê de hîmên têkûz û bi kok ên jiyanekê, bi awayekî serketî hatine danîn. Ji vir û pêve her tiçtê diqewime, xwe disipêre vê civakê û diqewime. Ti bûyer û pêçketina der barê mirov de xwedî wê qabîliyetê nîne ku li derveyî vê civakê biqewime. Ez nabêjim bûyer û pêçketineke din wê hîç nebe, lê bibe jî wê bi ser vê civakê ve weke çax û milekî wê, biqewime. Civak, hebûnên dîrokî ne. Li derveyî dîrokatiyê, civak nikarin hebin. Modernîteya kapîtalîst dîrokê dide aliyekî û bi tenê bi rêbaza zanistî ya ku xwe disipêre analîzê dimeçe. Ev yek jî dihêle ku tevahiya zanistan, nexasim jî zanista civakî çeloxwarî bibe û bi çêweyekî nirxê heqîqeta wê kêm bûyî, pêç bikeve. Modernîteya kapîtalîst ji vê rewçê berpirsiyar e. Analîz û objektîvîte weke metafizîkeke xirab, qusûrên bingehîn ên zanista navend Ewrûpayê ne.
Eger civak hebûnên dîrokî bin, hingê maneyên wan jî dîrokî ne. Mane jî cewherê jiyana civakî ye; ango dikare weke armanca jiyana civakî, ruh û zêhnê wê bide naskirin, terîfkirin. Heqîqet jî ew e ku manedariya hebûna dîrokî ya vê civakê pêk tîne, bi îfade û çêweyên weke mîtolojîk, dînî, hunerî, hozantî, zanyartî û zanistiyê xwe bîne ziman.
Herçiqasî zirar û ziyanên mezin li civaka mirovî bûbin jî niha jî bi heman rêbazên heqîqetê vê manedariyê pêk tîne. Delîlekî din ê dîroktiya civakî ev çêweyê jiyanê ye. Bêguman ev çêweyê jiyanê her weke xwe nemaye. Pêçketineke diyalektîkî di hinavê xwe de her hilgirtiye. Lê herçiqas hilhilîbe, tesfiye û zirar lê bûbe jî weke formekî bingehîn heta roja me ya îro xwe aniye.
Qelça mezin a pêçî bi hiyerarçiyê li forma jiyanê ya vê civaka dîrokî ketiye. Hiyerarçî weke tê terîfkirin, texmînî ji salên 5000’î B.Z. û virve hebûna xwe da bihîstin, weke hêmanekê di nava civakê de bi cih bû. Hiyerarçî bi xwe koma kesên neqane yên pêçî, îfade dike. Hiyerarçî weke sêbera rahib + rêveber + esker, hewl da li çûna otorîteya jin-dayikê bi cih bibe. Di nava jiyana civakî de xerîbketina herî mezin a pêçî bi otorîteya van kesên neqane dest pê kir. Pêkhatinên weke malbatên neqane û xanedanî jî çavkaniyên xwe hiyerarçî ne. Xanedanî li aliyekî weke dewletê bi gewde dibe, li aliyê din jî weke malbatgiriyê jiyana civakî ber bi form û manedariyeke cihê ve bir. Veguherîneke bi kok pêk tê.
Ji salên 3500’î B.Z. ve bi destpêkirina bajar, çîn û dewletbûnê ve, ev qelç, veguherîna form û maneyê kûrtir dibe. Di vê de civaka çareza, bi rola sereke radibe. Yekdestdariyên çaristaniyê (dewlet, gundikên koleyan, bazirganî, yekdestdarên selefkariyê) yên li ser mayeyên civakî ava bûn, jiyan hûrûkûr birîndar kirin. Hêmanên xerîbker ên berê nehatine dîtin, kengî di nava civakê de bi cih bûn, jiyanên xweser ên tebeqeyên jor û jêr ên mane û formên wan her diçe xira dibin û yekparetiya wan parçe dibin, peyda dibin. Hebûna jêre çêwazê jiyana çareza tê gotin, vî çêwazî îfade dike. Di civaka Rojhilata Navîn de çaristaniya li heman qada navendî hilat, xwediyê cihekî navendî ye. Gerdûnî ye. Di nava jiyana civakî de xerîbkirinê xurt bike jî ji aliyê dîrokî û mekanî ve ji Rojhilata Navîn e. Jiyana çareza ya di jiyana civakî ya Rojhilata Navîn de weke tebeqeyeke jor bi cih bû, texmînî demeke hegemonîk a pênc hezar salî îfade dike.
Hegemonya hêmanekî besît nîne. Ketiye û çiziriye tevahiya çavî, kom û organên jiyana civakî. Di vî çêwazê jiyanê de jin weke nasname li herî jêr hatiye bicihkirin. Li ser wê jî koletiya mêr hatiye danîn. Xwestine eçîr û qebîleyên koçer ên li ber xwe didin tevî gundiyên kedkar û zenaetkaran weke tebeqeyeke sêyem tertîp û ava bikin. Lê ev derdor û beç bandorê li herdu tebeqeyên pêçî dikin û tevahiya dîrokê, jiyana têkoçer timî zindî dihêlin. Herweha yekdestdarên çaristaniyê ne bi tenê bi amûrên zorê yên berçav, bi awayekî bingehîn rêbazên îfadeyê yên heqîqetê (mîtolojîk, dînî, hozantî, hunerî, zanyartî û zanistî) bi kar tînin û bi vî çêweyî dixwazin rewatiya xwe weke ku xwezayî be nîçanî jiyana civakî bikin û xwe bêdawî bikin. Bi tevahî qalibên kevin, merasîm û cejn, îbadet û çahiyên jiyana civakî di bin yekdestdariya xwe de ji nû ve çîrove bikin, xwedî li wan derkevin û mohra xwe li wan bixin. Lê qalibên jiyana civakî yên herî kevin, hebûn û manedariya xwe di bingeh de dewam dikin. Herçiqasî parçe bûbe jî heqîqeta xwe tîne ziman. Di serdema çaristaniyê de çaristaniyên Hind, Çîn û Emerîka Baçûr di mekanê xwe de pêç ketibin jî rola sereke heta bi modernîteya Ewrûpayê bi sîstema çaristaniya navendî ya bi koka Rojhilata Navînî re ma.
Sîstema çaristaniya navendî ya bi navê Îslamê gava xwe ya dawî avêt, weke ku tê qalkirin di dawiya pêncsed salên rûniçtî de hegemonya xwe bi destê modernîteya kapîtalîst a Ewrûpayê ve berda. Serhatiya civaka Rojhilata Navîn a bi navê Îslamê, bi xwe dîroka kevin bû. Hiyerarçî, xanedan û împaratoriyan hebûna xwe di dema Îslamê de bi navê xîlafet, mîregtî û seltenatan dewam kirin. Hêmanên demokratîk ên têkoçer jî hewl dane weke gelek cemaet û mezhebên cûrbicûr (Elewî, fîa, Xaricî, Êzîdî, Mûsewî, çand û gelên Xirîstiyan) hebûn, mane û heqîqeta xwe dewam bikin. Tevî van tebeqe û parçebûnan hemûyan, li Rojhilata Navîn jiyana civakî aliyekî xwe yê gerdûnî û yekparetiya wê heye, û ev jî rastiyeke eçkere ye. Civaka dîrokî hebûna xwe dewam dike. Lê bi awayekî mane û heqîqeta wê qelsbûyî û parçebûyî.
Di vê rewçê de pirsa bingehîn a divê were kirin ev e; modernîteya kapîtalîst di civaka Rojhilata Navîn de çima nikare derfet û îmkanê pêçketinê bi dest bixe. Bersiva pirsê, ne astengkirinên dînî, ne paçvemayîna amûrên hilberandinê û ne jî kêmbûna sermayeyê ye. Tê zanîn, di van qadan de gelekî ji Ewrûpayê pêçketîtir e. Dema behsa wê tê kirin, sedsalên 12.-15. in. Ewrûpa derketin û mezinbûna bajaran nas dike. Bazirganî û pere li bazarên nû vedibin, pêç dikevin. Li Rojhilata Navîn ji çar hezar salan ve, ev pêvajoyên behsa wan tê kirin, bi awayekî xelekwarî, her dewam dikin. Di warê pîçesaziyê de jî fersax bi fersax li pêçiya Ewrûpayê ye. Hegemonya çaristaniya navendî jî di destê wê de ye. Ya rastî, sedemên em rêz dikin, gelekî baç diyar dikin ka sîstema kapîtalîst çima nikare li vê herêmê gavê biavêje. Rojhilata Navîn bi sîstema xwe bawer e, jê piçtrast e. Hilberîna berhemê zêde ji bo hêzên hegemonîk têrê dike. Ji derve û hundir ve hêzên dijber ên stratejîk ên girîng û kujer nînin. Hêzên mîna Moxolan ên tên jî dikarin bi rehetî û biste di nava xwe de bihelînin.
Di destpêka vî beçî de min hewl dabû sedemên stratejîk ên di gavavêtina Ewrûpayê de bi rola bingehîn rabûne, bînim ziman. Ew fikrên min hê jî di cihê xwe de ne. Kapîtalîzm rejîmeke êrîç û parastinê ya stratejîk e; lê ji bo yekdestdarên sermaye û desthilatdariyê yên gelekî tengavbûne û pirsgirêka wan a man û nemanê heye, amûrek e ku serî lê didin. Serhatiyên Hollanda û Ingilîstanê pirsgirêka man û nemanê ya stratejîk ew neçarî kapîtalîzmê kiriye.
Ingilîstana weke hêzeke hegemon mezin dibe, hê di sedsala 16. de li Rojhilata Navîn dest bi tevgerên keçfê dike. Jixwe di serî de Venedîkê, bajarên Îtalyayê û Napolyon rê têra xwe vekiribûn. Herweha sermayeya Cihûyan a Rojhilata Navîn baç nas dike, ji destpêkê ve bi awayekî stratejîk bi herêmê re eleqedar dibe û rê nîçan dide. Ji bo eleqeya Hollanda, Ingilîstan, welatên din ên Ewrûpayê yên li rêza pêç û DYE ji herêmê re hebe, pisporî û rênîçandanê dîsa sermayeya Cihû dike. Herweha bi awayekî berevajî agahîgirtin û rênîçandana Ewrûpayê jî dîsa heman sermaye dike. Cihû di vê mijarê de ji dema derketina pêçî ya ji Ûrfa û Misrê (1600-1300 B.Z.) ve weke civakeke qebîle ya bazirgan û xwedî tecrûbe tevdigerin.
Sedema duyemîn a kapîtalîzmê nikarîbû bi roleke stratejîk li Rojhilata Navîn rabe ew e, bi mezinbûna Îslamê re Xirîstiyan, Ermenî, Asûrî, Helen û Cihûyên pêçketina wan hat astengkirin, neçarî koçberkirinê hatin hiçtin. Ev beçên behsa wan tê kirin, ji danehevên wan xûkî tê girtin û car caran têne talankirin, ji lewra bi çêweyê Ewrûpayê nikarin bûrjûwaziyeke bajêr pêk bînin, ev jî li dijî herêmê encamên girîng bi xwe re tîne. Bi qasî ku pêkhatina Ronesanseke pêçwext asteng kir, derba li çanda wan a pêçxistî ket, herêm veguherand çoleke hiçk û zuhabûyî. Îslamiyet bi tena serê xwe ji statuya temsîlkirina çanda Rojhilata Navîn gelekî dûr e. Mûsewî û Xirîstiyan weke gelên herî bi çand ên herêmê, bi qasî ku hafizeya herêmê bûn, xwediyên danehevên maddî jî bûn. Îslamiyet hinekî jî li ser van nirxan ava bû. Nirx desteser kirin, lê nikarîbû pêçde bibe. Çanda Cihû û Xirîstiyantiyê ku li Ewrûpayê bi hêz bû, di pê çketinaç aristaniya Ewrûpayê de bi rola hêmanên sereke rabû. Eger li Rojhilata Navîn bi rola sereke rabûna, çensê çaristaniya Ewrûpayê wê gelekî kêm bûya da ku weke hêza hegemonîk hilata. Dema ku mirov li cem Osmaniyan dêhnê xwe bide vê rastiyê, ev ê gelekî hînker be.
Li ber rohniya vê vegotin û qalkirinê, mirov dikare baçtir fêhm bike ka çima Seferên Xaçperestan ên Ewrûpayê di sedsalên 11-14. de meçandin, bê encam man. Wexta ku bi dersên ji van seferan derxistî û bi nirxên veguhestî, di sedsalên 16.-19. de bi gavavêtinên stratejîk ên bingehê xwe kapîtalîst, berê xwe da Rojhilata Navîn, bi heman sedeman bi ser ket. Ev serketîbûna wê jî ji ber heman sedeman tê fêhmkirin. Di beçên pêwendîdar de mijar têra xwe hatiye analîzkirin. Ya ji bo Rojhilata Navîn girîng ew bûyer in ku modernîteya Ewrûpayê bi êrîçên stratejîk ên ji sedsala 19. û pêve dest pê kir, rê li ber wan vekiriye. Ya ji vê jî girîntir hilweçîn û krîzên di avahiya civakî de kûr bûn.
Min timûtim destnîçankir ku çaristanî weke hebûn, çavkaniya pirsgirêkan e. Ji bo analîzkirina bûyeran, gelekî girîng e ku mirov tespît bike, çaristanî bi rengekî strukturel û binyewî ji pirsgirêkê çawa dikeve krîzê. faristanî weke avahiyên dema dirêj, bi ketina krîzê re hegemonya û qadan diguherin. faristaniya Rojhilata Navîn a nikarîbû derbasî modernîteya kapîtalîst bibe (ji gelek aliyan ve sedemên derve û hundir), bi çaristaniya Îslamê re ket xeleka xwe ya dawî û ji sedsala 13. û pêve ket krîza strukturel û binyewî. Împaratoriya Osmanî ji kûrbûna krîza strukturel û binyewî pêve ti maneya xwe nîne. Belavbûna wê ya di sedsalên pêkhatina stratejiya kapîtalîst de, ji ber avabûna wê ya bi krîz, wê nikarîbûya bi ser keta. Jixwe kengî kapîtalîzmê bi sedsala 19. re giraniya xwe da ser herêmê, ev maneya wê bi zêdeyî derxist holê.
Ji bo civaka Rojhilata Navîn sedsalên 19. û 20., ji aliyê stratejiya kapîtalîst ve sedsalên fetihkirinê ne. Ev dema ku modernîteya kapîtalîst bi sê suwarên xwe yên mehçerî (kapîtalîzm, dewleta netewe, îndustriyalîzm) giraniya xwe da ser herêmê, dema kûrbûna hilweçîn û krîzê ye. Bi jihevdeketina avahiya çaristaniya pênc hezar salî, bi ya ji nava wê derdikeve, bi temamî dor li jiyana civakî û dîrokî ya hezar salan tê girtin. Hevgirtina modernîteya kapîtalîst bi bermahiyên çaristaniya xwe re li Rojhilata Navîn pêxîrtengiya jiyana civakî misêwa kûr kiriye. Rabihuriya wê ya bi kok û êrîçên demdirêj ên stratejiya modernîteya kapîtalîst, ev xislet dane pêxîrtengiyê. Cewherê civakî, wexta weke hebûn tê parçeparçekirin, weke mane û heqîqetê jî dikeve rewçeke kaotîk.”
ÇAVKANÎ: LI ROJHILATA NAVÎN KRÎZA ŞARISTANIYÊ Û ÇARESERIYA ŞARISTANIYA DEMOKRATÎK (PÎRTÛKA ÇAREMÎN)