HABER MERKEZİ – Yarsani dini, Kürdistanın eski bir inancıdır. Kökeni eski Mitraizm ve Zerdüşt dinine kadar uzanmaktadır. Yarsaniler?in kutsal kitabı Serenca’a göre, Yarsanilerin çıkışı ikinci hicri yılına denk gelmektedir. Yarsanilik inancının temelini Baluli Mayyi atmış ve birkaç aşamadan geçmiştir ve her aşaması bir devre olarak kabul edilmektedir. Birinci devreye Baluli Mayyi önderlik etmiştir. İkinci devre San Sehak, üçüncü devreye Seyit Bırake önderlik etmekte ve günümüzde Seyit Bırake dönemi yaşanmaktadır. Yarsanilikin ilkeleri San Sehak döneminde düzenlenmiştir ve şimdiki halini almıştır. Onun için Yarsaniler San Sehakı önder ve peygamber olarak görmektedirler. Serencam kitabında bu dinin kural ve ilkeleri yazılmaktadır ve Yarsanilik?in önder ve peygamberlerin yaşam hikayelerine de yer vermektedir. Aynı zamanda Serencamda Yarsanilikin önderlerinin kavle ve şiirleri de bulunmaktadır. Yarsanilikte tanrı inancı vardır, tanrıya Xewangar ya da Mihr Eli diye seslenmektedirler. İmam Ali Yarsanilerde kutsal bir kişiliktir. Yarsaniler de birçok din gibi farklı siyasi-toplumsal koşullardan kaynaklı kendi içerisinde farklı isim, yorum ve tarzları barındırmıştır.
Doğu Kürdistan’da Yarsanilik Ehli-hak ve Eliyullah olarak tanınır. Fakat iktidarlar ve düşmanları tarafından domuz yiyenler olarak adlandırılırlar. Güney Kürdistan’da kendilerini Kakeyi olarak adlandırırlar. Kuzey Kürdistan’da Alevi olarak tanınırlar. Bazı okuyuculara bunlar çelişkili görünebililir ya da bu kategorileştirme doğru bulunmayabilinir, fakat bu Yarsanilik’in bir gerçekliğidir. Eğer biz Yarsanilik’in kollarının içeriğine detaylı bakarsak, hem kültürel açıdan hem de İmam Ali’nin etkisi açısından bu gerçeklik daha net ortaya çıkmaktadır. Mamoste Mıhemmed Resul Hawar ve Minorski Alevilik ve Yarsanilik?in bir olduğu konusunun altını çizmektedirler. Yarsanilerin bir araya gelip dini ilahilerini toplu halde okudukları mekanlara cem ya da cemhane denilmektedir. Cem, toplanma yeri anlamına gelmektedir.
Yarsan kelimesi, yari-san yani Sanın yoldaşı, arkadaşı anlamına gelmektedir. Bundan dolayı Yarsaniler çoğu zaman dinlerine, yari (din kardeşliği) dini diyorlar. Şimdiye kadar da Kürdistanın birçok yerinde ve Kuzey Kürdistan?da ve Alevilerde yar kelimesi, dost, yakınlık anlamında kullanılmaktadır. San kelimesi Yarsaniler de Önder ve Aksakallılar için kullanılmaktadır. Mamoste Mıhemmed Emin Hewramiye göre, San kelimesi eski Perslerin Satrap kelimesinden gelmektedir ve ilçelerin hakimi ya da ilçelerin büyüğü, ileri geleni anlamında kullanılmıştır. Şimdiye kadar da Hewraman bölgesinin ileri gelenlerinin ya da ruspilerin ön ismi ya da sıfatı gibi kullanılmaktadır. Merdoxi, Edmunis ve Hadi Behmaniye göre san kelimesi Arap sultanlarından gelmektedir. Bazı yazar ve araştırmacılara göreyse san Farsçanın şah kelimesinden ya da Arapçanın şeyh kelimesinden gelmektedir. Fakat, san kelimesinin kökünün Zagros kökenli olması ve çok eskiden beri toplumun ileri gelenleri ve ruspileri için kullanılması görüşü gerçeğe daha yakındır. Zagros kökenli Sasaniler de ?san? kelimesini esas alarak, Şahên Şah kelimesini Sasani kelimesine dönüştürmüşlerdir. Sasani de Sanların Sanı, Mirlerin Miri veya Şahların Şahı anlamında kullanılmıştır. Buna dayalı olarak san kelimesinin Zagros ve Aryen kökenli olduğunu belirtebiliriz.
Yarsan dini çıkışında geniş bir şekilde Zagros halkları içerisinde yayılmıştır. Kürtlerin, Azerilerin ve Türkmenlerin büyük bir bölümü bu dini benimseyerek takipçileri olmuştur. Günümüzde ise bu dinin takipçileri ağırlıkta Kürtlerdir. Yarsani inancının dili, Kürtçenin Gorani lehçesidir. Bu dini benimsemiş olanlar, dini ibadetlerini Gorani lehçesiyle yerine getirmişlerdir. Şimdiye kadar da Ehli Hak, Eliyullahi ve Kakeyiler bu lehçe ile dini görevlerini yerine getirmektedirler. Kuzey Kürdistan ve Anadolu Alevilerinin büyük bölümü ise şimdiye kadar ibadetlerini Türkçe ile yerine getirmektedirler.
Demografik açıdan, Yarsan dinin takipçileri 16.yy’a kadar ağırlıklı bölümünü Kürdistan, Azerbaycan ve Anadolu toplumları oluşturmuştur. Kürdistanın Osmanlı ve Safeviler arasında parçalanmasının ardından, bu iki devletin Yarsan dinine karşı yürüttükleri siyasetlerinin bir sonucu olarak da bu dinin sınırlanmasına yol açmıştır. Ehli Hak ve Eliyullah olarak tanınan Yarsaniler?in büyük bir bölümü günümüzde Kasr-ı Şirin, Serpılızahav, Sehne, Mahideşt, Helilan, Pıştko, Kerend, Kırmanşah, Hemadan, Loristan, Demawend, Qezwin ve Azerbaycan bölgelerinde yaşamaktadır. Nüfusları bir milyon civarıdır ve Seyit Nesreddin önderlik yapmaktadır. Günümüzde Yarsanilerın kutsal yeri, Hewraman bölgesinin Perdiwer köyüdür ve San Sehakın mezarı da bu köyde bulunmaktadır.
Kakeyiler de Güney Kürdistan sınırında yaşamaktadırlar ve kutsal yerleri Hewraman ve Halepçe arasında bulunan Hawar köyüdür. Hawar köyünün kutsal olarak kabul edilmesinin nedeni, San Sehak Baweyadgarı güvende olması için bu köye göndermiş olmasıdır. Kakeyiler; Halepçe, Süleymaniye, Germiyan, Mendeli, Bedre, Zılbatiye, Dakok, Kerkük ve Musul ile Hewlêr arasındaki birkaç köyde yaşamaktadırlar. Kakeyilerin sayıları 200 bin civarındadır. Aleviler de Kuzey Kürdistan ve Anadolu?da yaşamaktadırlar. İran’ın Batı Azerbaycan eyaletinde de az sayıda bir Azeri nüfus da Yarsanilik inancını yaşamaktadır.
Serencam kitabını ve yapılan bazı araştırmaları esas alarak Yarsanilikin kökeni ve ilkelerine ilişkin bazı önemli hususlar:
a- Yarsanilikin Kökeni
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, bu dinin kökeni Mitra ve Zedüştlük inancına dayanmaktadır. Eğer biz Yarsanilikin temellerini, Mitraizm ve Zerdüştlük inançları ile karşılaştırırsak, büyük bir benzerliğin olduğunu görürüz. Yaşam ve kültürlerine baktığımızda bu sonuca kolaylıkla varabiliriz. Bununla birlikte eğer tarihsel açıdan İran ve Kürdistan toplumlarına bakarsak yine de Yarsanilikin Mitraizm ve Zerdüştlüğün bir devamı olduğu sonucuna varırız. Bu gerçekliği daha iyi görebilmemiz için, Yarsanilikin prensip ve ilkeleri ile Zerdüştlük ve Mitraizmi karşılaştırmalıyız.
1- Mitraizmde Mihr ya da Mitra tanrının bütünlüğünden doğmuştur ve tanrının bütün sıfatlarını taşır. Yarsanilikte de İmam Ali tanrının bütünlüğünden tecelli etmiştir ve Mihr Ali olarak adlandırılır.
2- Mitra, Mitrayilere göre yiğit ve kahraman bir kişiliktir. Özel bir silahı vardır ve izzet mihr adındaki gürzünü elinde tutmaktadır. Yarsanilikte İmam Ali yiğitliğin, kahramanlığın timsalidir ve Zülfikar adında özel silahı ile Dıldıl isimli özel atı bulunmaktadır.
3- Mitraizmde yedi rakamı kutsal sayılır, örneğin; göğün yedi katı, yerin yedi katı, yedi yıldız, ibadethaneler için kullanılan yedi kapı, yedi direk ve yine dindeki yedi mertebe (qelereşke, hevser, serbaz, şêr, ayindar, pêkê xwur, pir) olarak belirtebiliriz. Zerdüştlük inancında da Emışasbendler de (kutsal ölümsüzler) yedi olarak belirtilmektedir. Bu yedilerden ilki Ahuramazda?dır ve diğer altı tanesi de Ahuramazda?nın emri altında bulunan meleklerdir. Yarsaniklikte yedi sayısı özel bir anlam taşımaktadır. Çünkü Yarsanilikte her bir oluşum ya da halka-grup yedi kişiden oluşmaktadır; yedilik, yediler, yedi halife vb.
4- Mitrayi inancında, güneş kutsal sayılmaktadır. Onun için ibadet ederken dizlerinin üstüne çöküp yüzlerini güneşe dönmektedirler. Mihrabe denilen ibadet yerleri ile ateş ve su kutsal sayılmaktadır. Zerdüştlerde ise Ateşgahlar kutsaldır ve ibadet ettiklerinde diz üstü çökerek yüzlerini güneş, ay ve çıra aydınlığına çevirirler. Yarsanilikte de Mihrabeya Dukkana Davud, Cemxane, güneş ve ateş kutsaldır. Yarsanilik inancına göre, İmam Ali öldüğünde ruhu göğe yükselerek güneşe girmiştir ve güneş İmam Ali?nin emir ve talimatları olmaksızın hareket etmez.
5-Mitraizm, çok evliliğe karşıdır ve Mitrayiler çok evlilikten uzak dururlar. Zerdüşlükte de iki evlilik yasaktır. Yarsanilikte ise, iki evlilik iyi görülmemektedir.
6-Mitraizmin amentüsü; iyi bir yaklaşım ve iyi bir ahlaktır. Zerdüştlükte ise iyi düşün, doğru konuş, güzel yap yaklaşımı esastır. İyi, güzel yapılmayan her iş, suç olarak görülmektedir. Yarsanilikte ise, yalan söylemek, yalan yere yemin etmek, hırsızlık ve ihanet en büyük suç olarak kabul edilmektedir.
7-Mitraizm inancının bazı ayrıntıları sırdır ve bu sırları sadece bu dinin rehber ve önderleri bilmektedir. Yarsanilikin de sırları vardır ve bu sırları açıklamak büyük suç sayılmaktadır.
8-Mitraizmde Pir mertebesi, dinin en yüksek mertebesi olarak kabul edilmektedir. Zerdüştlüğün din adamlarına, Moğ (mag) denilmektedir ve Zerdüştlerin en büyük din adamına ise, Pirê Moğan denilir. Yarsanilikte de Pir din görevlilerin bir mertebesidir ve Yarsaniliğe göre, her insanın bir Pir’i olmalıdır.
9-Mitraizmde, güneş doğumu ve batımı esnasında oluşan kızıl renk görünümünü İzzet Mir?in işi olarak görme ve ona bağlama durumu söz konusudur. Yarsaniler ise gece gündüz döngüsünü İmam Ali’ye bağlamaktadırlar ve onun emriyle bu döngünün gerçekleştiğine inanmaktadırlar. Her iki dinde de gün doğumu ve batımı esnasında yapılan dua ve kutsal kitaplarındaki metinleri okumanın hayır ve sevabı büyük görülmektedir.
10-Zerdüştlükte, Zerdüşt peygamber ve dini önder olarak görülürken, Yarsanilerde ise Zerdüşt tanrının ruhunu taşıyan kutsal bir kişiliktir.
11-Zerdeştiler üç gün oruç tutarlar, Zerdüşt çocukken kaçırılarak ateşe atılır ve üç gün sonra küllerin içinden sağ çıkarak kurtulmuştur. Yarsaniler de üç gün oruç tutarlar. San Sehak, üç gün Çiçek’in askerleri tarafından kuşatılarak aç bırakılmıştır. Üç gün oruç tutma nedeni budur.
Bu karşılaştırmalar ile Mitraizm ve Zerdüştlük ile Yarsanilik dini arasında birçok benzerliğin olduğunu görmekteyiz.
Devam EDECEK..
Komünar
